Steenwijk eeuwenlang een belangrijke garnizoensstad

Leestijd 5 minuten

Eeuwenlang legerde Nederland militairen in Steenwijk. Al in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog was de ligging van de vestingstad strategisch van groot belang. Met de dreiging van nieuw oorlogsgeweld besloot de Nederlandse regering dat Steenwijk opnieuw veel nieuwe inwoners van militaire komaf nodig had: bij de stad kwam een grote kazerne vernoemd naar die held uit de Tachtigjarige Oorlog. Ondertussen is de Johan van den Kornputkazerne alweer gesloten. Toch is overal in en rondom Steenwijk te zien dat het een garnizoensstad is.

Wat is een garnizoensstad?

Een garnizoensstad is een stad met militair belang, waar één of meerdere legereenheden hun thuisbasis hebben. Het woord garnizoen verwijst naar het Oudfranse ‘garnison’. Oorspronkelijk was een garnizoen een aanduiding voor een aantal soldaten dat een specifieke stad of locatie bewaakte. Later verwees het vooral naar de thuisbasis van een legeronderdeel. Een stad dat een garnizoen kreeg toegewezen, groeide doorgaans flink. Naast de soldaten kwamen immers ook de vrouwen en kinderen mee.

Steenwijk poort naar het noorden

Dat Steenwijk al vroeg de functie van garnizoensstad kreeg, heeft alles te maken met de ligging. Eeuwenlang was de stad een belangrijke poort van en naar het noorden. Dat was in de tijd dat grote delen van de regio nog redelijk onherbergzaam waren en bovendien veel minder wegen waren dan nu. Steenwijk was daardoor een belangrijk kruispunt voor veel reizigers, of ze nou naar het noorden, het westen, het zuiden of het oosten moesten. In tijd van oorlog was Steenwijk kortom van cruciaal belang. De imposante stadswallen in het centrum herinneren aan die periode.

Vestingstad Steenwijk

De vestingstad Steenwijk krijgt vanaf de 15e eeuw langzaam de vorm die in de 21e eeuw nog steeds zichtbaar is. Rond 1600 is de vestiging met de grachten en wallen op haar hoogtepunt. Acht bolwerken verdedigen de stad tegen vijanden, zoals later in die eeuw tegen de Spanjaarden. Op de imposante bolwerken doemen de beelden uit de Tachtigjarige Oorlog bijna als vanzelfsprekend op. Alsof de Spaanse troepen elk moment opduiken.

Landschap speelt ook een rol

Buiten de ligging speelde ook het landschap rondom Steenwijk een rol. De omgeving heeft veel verschillende facetten die eraan bijdragen dat de stad niet makkelijk was te veroveren. Denk aan de glooiingen zoals de Woldberg en de Havelterberg aan de ene kant en het moerassige gebied aan de andere kant van de stad. De overgangen van bos naar water plaatsten vijandelijke legers voor vraagtekens.

Tweede Wereldoorlog

Met de toenemende spanning in Europa in de jaren dertig kreeg Steenwijk opnieuw een belangrijke militaire rol. Ondanks dat Nederland zinspeelde op een neutrale positie, nam het voorzorgsmaatregelen voor een eventuele oorlog. Dat leidde tot de bouw van de Johan van den Kornputkazerne in Steenwijk en de komst van een Regiment Infanterie in maart 1938.

Duitsers op de kazerne

Toen de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland binnenvielen, was de Johan van de Kornputkazerne nog niet klaar. De bezetters namen de kazerne al snel in bezit als opleidingscentrum voor de Kriegsmarine. Alle herinneringen aan die periode zijn niet verdwenen. Op de voormalige Johan van den Kornputkazerne, tegenwoordig een woonwijk, bleek een kelderbarretje bewaard. Daar zijn Duitse muurtekeningen uit de Tweede Wereldoorlog gevonden. Waar elders op het terrein sporen van de bezetter verdwenen, bleef dat bewaard. Omdat niemand meer in het keldertje kwam, zijn de tekeningen pas later ontdekt.

Amerikaanse leger

Niet op Steenwijks grondgebied, maar niet ver buiten de stad ligt sinds de jaren zestig ook een grote kazerne. Legerbasis Steenwijkerwold verrees in 1952 op de plek van een voormalig oefenterrein van de Duitse bezetters en kreeg later de naam Johannes Postkazerne. Daarmee werd een verzetsheld uit de oorlogsjaren geëerd. Vlakbij die kazerne vestigde het Amerikaanse leger in de jaren zestig ook een basis. Die kwam in de jaren daarna vaak in het nieuws, omdat er Honest John-raketten stonden. Daarmee konden de Amerikanen kernkoppen gebruiken. De wapens in Havelterberg waren naar verluid tachtig keer zo krachtig als de allesvernietigende bom op Hiroshima.

Koude Oorlog

De hierboven beschreven situatie bij Havelterberg is een typisch symbool van de Koude Oorlog, met spanningen en een wapenwedloop tussen het westen en de voormalige Sovjet-Unie. Beide kampen ontwikkelden wapens om de tegenstander af te schrikken. Dat leidde in de jaren tachtig tot steeds grotere protesten en demonstraties tegen de wapenwedloop. Veel eerder was er in Steenwijk al een initiatief dat burgerprotest tegen de atoomwapens op de Havelterberg mogelijk maakte. Al wist niemand officieel of dit inderdaad het geval was.

Vredesmarsen in Steenwijk

Dat leidde uiteindelijk tot jaarlijkse vredesmarsen op Tweede Kerstdag. In 1974 en 1977 liepen enkele honderden mensen vanuit Steenwijk naar de Havelterberg. Vanaf 1978 ging het jaarlijks om duizenden demonstranten. Vanuit het hele land kwamen mensen naar Steenwijk waar sprekers uit de wetenschap, de kerk en de politiek toespraken hielden. Daarna trokken de aanwezigen in een lint naar de Amerikaanse basis. Hoogtepunt was 1982 toen meer dan tienduizend mensen naar Steenwijk kwamen. Dat was in de periode dat protesten in Den Haag en Amsterdam honderdduizenden op de been kregen.

Wonen in een garnizoensstad

De Johannes Postkazerne overleefde de grote reorganisaties bij Defensie. Het is de thuisbasis van de 43e Gemechaniseerde Brigade. De Johan van den Kornputkazerne is ondertussen veranderd in het Kornputkwartier, waar duizenden Steenwijkers wonen. Eind jaren negentig viel het besluit dat de kazerne geen plaats meer zou bieden aan militairen. Daarna deed het complex nog een tijd dienst als asielzoekerscentrum. Officieel is Steenwijk dus geen garnizoensstad meer, maar de geschiedenis van eeuwen is nog duidelijk zichtbaar.

Wat vind je van de informatie op deze pagina?

  1. Ontdek alle verhalen van toen en nu

    Sfeervolle Zuiderzeestadjes op de grens van het nieuwe land

  2. Ontdek alle verhalen van toen en nu

    De geschiedenis komt tot leven in het heden

  3. Deelfietsen: oplossing voor meer mobiliteit van inwoners en toeristen

  4. Water

    In de winter kanoën in Nationaal Park Weerribben-Wieden? Beleef een unieke ervaring.

Tip je vrienden

twitter facebook